گردشگری ارومیه

گردشگری ارومیه

دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه با وسعتی حدود ۴۸۱۰ کیلومتر مربع بزرگترین دریاچه کشور محسوب می‌شود. طول این دریاچه ۱۳۰ الی ۱۴۰ کیلومتر و عرض آن ۱۵ الی ۲۰ کیلومتر است و عمق متوسط آن ۶ الی ۱۵ متر می‌باشد. دریاچه ارومیه یکی از منابع آبی آذربایجان در مغرب فلات آذربایجان که از شمال به جنوب کشیده شده‌است.

گسل بزرگ ارومیه از وسط این دریاچه می‌گذردکه طی فعالیت این گسل، دریاچهٔ تکتونیکی ارومیه در محل فرو نشست زمین تشکیل شده که جهت آن موافق با جهت فرو نشست گسلی یعنی شمال-جنوب می‌باشد. دستگاههای لرزه نگاری امروزه فعالیت این گسل را نشان می‌دهد. ارتفاع متوسط سطح آب دریاچه از دریای آزاد حدود ۱۲۸۷ متر می‌باشد. دریاچهٔ ارومیه شورترین دریاچهٔ کشور است که میزان شوری آب این دریاچه در حدود ۳۵۰ گرم بر لیتر است و تنها موجود زندهٔ این دریاچه «آرتیمیااورمیانا» می‌باشد. قابل ذکر است دریاچهٔ ارومیه بعد از دریاچهٔ «بحرالمیت» شورترین دریاچهٔ جهان بوده و لجن‌های این دریاچه خاصیت درمانی دارد.

پارک ملی دریاچهٔ ارومیه مجموعا متشکل از ۱۰۲ جزیرهٔ بزرگ و کوچک می‌باشد که به جز جزیره اسلامی (شاهی) بقیه جزایر به صورت مناطق محافظت شده، پارک ملی اعلام شده و در آنها حیوانات وحشی رها شده‌اند.

دریاچه مارمیشو

این دریاچه در فاصله ۴۵ کیلومتری غرب شهرستان ارومیه در کنار مرز ترکیه با وسعت تقریبی حدود ۵ هکتار قرار دارد.

پیست اسکی خوشاکو

مجموعه ورزشی تفریحی که در فاصله ۳۵ کیلومتری غرب شهر ارومیه قرار گرفته‌است. از دیگر جاذبه‌های طبیعی شهرستان ارومیه می‌توان به تفرجگاه بند(در جنوب شهر ارومیه)، دره شهدا( در جنوب غرب ارومیه)، درهٔ نازلوچای(در ۲۰ کیلومتری شمال غرب ارومیه)، دره باراندوز چای(در ۲۲ کیلومتری جنوب غرب ارومیه)، غار تام تاوا(در ۱۹ کیلومتری شمال شرق ارومیه) و چشمه‌های آبگرم اطراف این شهرستان از جمله ایستی سو قوشچی، باراندوز و... اشاره کرد.

مهمترین کوههای شهرستان ارومیه

- جوودلرداغی: به ارتفاع۱۴۴۰ متردرشمال غربی شهر ارومیه.

- سیرداغی: به ارتفاع ۱۷۰۰ متر در دو کیلومتری جنوب غربی شهر ارومیه.

- علی ایمان داغی: به ارتفاع ۱۶۶۳ متر در جنوب شرقی شهر ارومیه.

کوههای قیزممسی در ۶ کیلومتری، ساری قیه در ۷ کیلومتری، ترشک در ۵/۷ کیلومتری، قوش قیه سی در ۵/۸ کیلومتری، علی پنجه سی در ۴/۹ کیلومتری، بز داغی در ۱۲ کیلومتری، ساری داغ در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی ارومیه قرار دارد. ماه داغی ۲۹ کیلومتری جنوب شرقی و کوههای شهیدان، کمال و زیناتابوتان (کوه مرزی با ترکیه) در ۳۸ کیلومتری جنوب غربی، کتول داغی در ۵۰ کیلومتری، ساری داش، کوران داغی در ۶۵ کیلومتری شمال غربی ارومیه، اشکچی داغی در ۳۰ کیلومتری جنوب ارومیه، زنبیل داغی در۲۵ کیلومتری شمال شرقی (حاشیه دریاچه ارومیه)، دشتک داغی در ۲۰ کیلومتری ارومیه ازجمله کوههای مهم این منطقه محسوب می‌گردند.

مسجد جامع ارومیه

مسجد جامع ارومیه یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است . این مسجد وسط بازار قدیمی شهر قرار دارد و جزء اصلی بافت قدیمی به حساب می آید . برخی از محققین را عقیده برآن است که این بنا ابتدا آتشکده‌ای بوده است که بعد از تسلط مسلمانان ویران شده و سپس در قرن هفتم بر روی آن مسجدی ساخته شده است که بعد از تسلط مسلمانان ویران شده و سپس درقرن هفتم بر روی آن مسجد ساخته شده است و مدعی اند که به سبک معماری سلجوقیان است. به هر صورت ، تاریخ جدید بنای این مسجد معلوم نیست ، اما محراب آن در تاریخ 676 هجری قمری ساخته شده است.

مسجد جامع ارومیه به همراه سایر اجزاء بافت قدیمی شهر به ویژه بازار و راسته های آن از گزند حوادث مصون نمانده و بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است . بطوریکه از بقایای آثار باقی مانده مشهود است ، بیشتر مناطق تجاری محدود به مسجد ( غیر از بازار قدیمی ) تخریب شده و به خیابان و مناره های نوساز تبدیل شده است ، مانند خیابانهای اقبال ، بعثت (عسگرآبادی) ، مهاباد .

مسجد جامع با دو در ورودی به راسته سنگ تراشان و بازار عطاران راه دارد که از صحن بزرگ آن منشعب می شود . مسجد بارها مورد مرمت قرار گرفته و شامل آثاری از دوره های مختلف است :

ـ شبستان گنبددار قدیمی که در واقع هسته اولیه بنا را تشکیل می دهد و حاوی کلیه مشخصات معماری اسلامی است . به احتمال قریب به یقین این بخش مربوط به دوره سلجوقیان ( قرن ششم به بعد ) است .

ـ داخل شبستان گنبددار محرابی است که گچبری نفیسی دارد و در تاریخ 676 هجری قمری در زمان حکومت ایلخانیان با بهترین اسلوب ساخته شده است .

ـ چهل ستون قدیمی متصل به شبستان گنبددار که زمان ساخت آن جدیدتر از شبستان اولی به نظر میرسد و در خاکبرداری از کف آن مقداری اشیاء شکسته متعلق به دوره ایلخانیان بدست آمده است . این چهل ستون به خاطر صدمات وارده چندین بار مرمت شده است .

ـ حجره های قدیم اطراف صحن مسجد که به اوایل زندیه مربوط بوده و سنگ نوشته موجود ، زمان احداث آن را تاریخ 1184 هجری قمری نشان می دهد.

ـ قسمت های نوساز اطراف صحن که به جای بافت قدیمی ساخته شده است و اکثراً متعلق به دو دهه اخیر است . مصالح بکار رفته در اجزاء مختلف ساختمان مسجد نیز مقاومت است . شبستان گنبددار و چهل ستون با دو نوع مصالح ( قسمت تحتانی با سنگ و قسمتهای بالایی از آجر ) احداث شده است .
از مهمترین عوامل تزئینی مسجد کتیبه های کوفی دور گنبد و گچبری محراب را باید نام برد .

مسجد اعظم ارومیه

مسجد اعظم ارومیه در خیابان بعثت (عسگرآبادی) ، جنب بازار و میدان گندم فروشان واقع است . این مسجد که قبلاً به نام مسجد « بازارباش » نیز خوانده می شد ، دارای شبستان و صحن داخلی مستطیل شکلی است که در وسط آن ، گنبد اصلی بر روی هشت پایه و ستون که از مرمر سفید کار شده ، قرار دارد . قسمت پایین گنبد سرتاسر شیشه ای و نورگیر است بخش عمده نور داخل مسجد از این پنجره ها تامین می شود .

در پایین پنجره ها کاشی های جالبی به کار رفته است که با آیات قرآنی به صورت نوار با سبک اسلیمی ( گل و بوته ) تزئین شده است . در چهار گوشه سقف مسجد ، چهار گنبد کوچک هشت ضلعی تعبیه شده که بدون پایه و ستون است . محراب مسجد نیز با کاشی های الوان و آیات قرآن بطرز بسیار بدیع و جالبی تزئین شده است . از طرف میدان گندم فروشان و بازار مسجد دارای دو در ورودی است که بر بالای هر کدام مناره‌ای است که با گلدسته و کاشیهای لعابی سبز و زرد تزئین یافته است . این درهای چوبی بی‌نهایت استادانه ساخته شده اند بر روی یکی از درهای ورودی ( در سمت راست ) ضمن تزیین با کاشی های لعابدار جمله « الله جل جلاله » و در سمت راست آن جمله « محمد رسول ا... » بکار رفته است و در بالای در دیگر مسجد به ترتیب نام امامان معصوم با زمینه لاجوردی و به رنگ سفید نوشته شده است . در قسمت بالای ده پنجره ای که به طرف میدان گندم فروشان باز می شود نیز نواری از کاشی تعبیه شده که آیاتی از قرآن مجید برآن نوشته شده است . همچنین در وسط و بالای این نوار نوشته « مسجد اعظم » قراردارد و در قسمت پایین آن تاریخ بازسازی مسجد دیده می شود: « در تاریخ 1392 هجری قمری برابر با 1351 هجری شمسی مسجد بازارباش به اهتمام مسلمانان تجدید بنا شد و مسمی به « مسجد اعظم » گردید .

مسجد سردار ارومیه

این مسجد در خیابان امام و در امتداد راسته غلامخان که قسمت مهمی از بافت قدیمی شهر را شامل می شود ساخته شده است . این بنا یکی از آثار زیبای دوره قاجاریه محسوب می شود که سازنده آن « عبدالصمدخان » پدر آقاخان و جد عظیم السلطنه سردار می باشد که شخص اخیر در سال 1330 هجری قمری آنجا را مرمت نموده و در سال 1331 هجری قمری ساعت بزرگ مسجد را در بالای ورودی آن نصب کرده است . محراب مسجد داخل یکی از طاق نماهای ضلع جنوبی شبستان قرار گرفته است که با کاشیهای هفت رنگ به زمینه زرد با نقوش گل و بوته و با رنگهای آبی ، صورتی ، سفید و قهوه ای داخل یکی از از طاق نماهای کم عمق ساخته شده است و سوره مبارکه آیت الکرسی در داخل یکی از حاشیه های دور محراب نوشته شده است و در بالای قوس محراب در یک کادر مربع شکل اسامی ا... ، محمد ، علی ، فاطمه ، حسن و حسین نوشته شده است . یک حاشیه باریک گچبری نیز در دور محراب وجود دارد . نور شبستان بزرگ از دو ضلع شمالی و جنوبی ساختمان تأمین می گردد که پنجره های اصلی در ضلع شمالی در پنج طاق نمای بزرگ که دارای عمق مناسبی هستند ، تعبیه شده اند و هر طاقنما بوسیله یک تیغه باریک بدو قسمت تقسیم شده که در هر قسمت یک پنجره نصب کرده‌اند، پنجره های شبستان در اصل چوبی بوده که در بالای آنها نورگیرهای کوچکی ( روزن ) وجود داشته است ولی اخیراً پنجره ها را تعویض نموده اند و بجای آنها پنجره آهنی نصب کرده اند که در نتیجه روزن ها نیز مسدود شده است . در انتهای شبستان یک فرش مسجد را با تخته کوبی بصورت بالکن جهت استفاده زنان در آورده اند ، بر روی چوب نرده بالکن تزئینات جالبی شامل کادربندی منظم بصورت اشکال هندسی ترنج و گل و بوته نقاشی کرده اند . در سالهای اخیر تعمیرات و تغییرات زیادی را بر روی نمای بیرونی این مسجد شاهد بوده ایم که تقریباً با سیمای زمان ساخت تفاوتهای زیادی دارد .

مسجد مناره ارومیه

این مسجد بفاصله کمی از مسجد سردار و متصل به مدرسه قدیمی هدایت در کنار کوچه امیر نظمی واقع در خیابان امام قرار گرفته است . مسجد مناره بنایی است که در دوره قاجاریه توسط دو نفر از خوانین ارومیه به نامهای « حاجی علی یارخان » و « حاجی یداله خان امیرنظمی افشار » ساخته شده است . مسجد مناره دارای زیرزمین و یک سالن مرتفع می باشند که از بیرون دو طبقه به نظر می رسد . قسمت تحتانی یعنی زیر زمین مسجد با سنگهای نسبتاً منظم ساخته شده است و از این قسمت به بالا مصالح بکار رفته از آجر انتخاب گردیده است ، پوشش سقف زیرزمین در سال 1355 توسط هیات امنا از چوبی به تیرآهن تبدیل شد ولی پوشش سقف و ستون‌های سالن اصلی از چوب می باشد که حالتی شبیه مساجد قدیمی بناب و مراغه را دارد . البته از نظر حجم و ظرافت کار از آنها کوچکتر و ساده تر می باشد . در گوشه جنوب شرقی مسجد مناره بلندان قرار گرفته که از نظم و دقت کاری خوبی برخوردار می باشد . در حاشیه انتهایی نمای خارجی با یک باند کاشیکاری شده از جنس کاشی های هفت رنگ روبرو می‌شویم که زیبایی خاص به نما بخشیده است .

مسجد امام شافعی

مسجد سنی ها در حال حاضر از ضلع شمالی ، غربی و جنوبی مشرف به خیابان می باشد و از ضلع شرقی متصل به املاک غیر می باشد و فعلاً نیز این مسجد در مرکز شهر ارومیه قرار دارد . مناره این مسجد با ارتفاعی حدود 20 متر با قطر 20/2 متر و با پله های مارپیچ که از ارتفاع 3 متری کف مسجد شروع می شود ، احداث شده که در محور وسط استوانه ، مناره چوبی کلفتی با قطر 20 سانتیمتر کار گذاشته شده که پله هایی دور این محور کار شده اند و لبه هر پله یک چوب چهارتراش تعبیه شده است . پوشش انتهای مناره بصورت شیروانی گنبد مانند با چوب می باشد ، دور تا دور بدنه بیرونی مناره دارای تزئینات آجری و آجرهای لعابدار می باشد که بصورت هنرمندانه رسمی بندی شده است . مسجد امام شافعی در سال 1328 هجری قمری به همت « حاجی شریف افندی » از علمای بزرگ که به کار تجارت مشغول بوده احداث گردیده است این مسجد در سال 1357 هجری شمسی کلاً تخریب می گردد و فقط مناره آن حفظ می‌شود و در جای مسجد قبلی ، مسجد نوساز با مصالح تیرآهن و آجر احداث می‌گردد که هم اکنون این مسجد محل برگزاری نماز جمعه مسلمانان اهل تسنن شهر ارومیه می باشد . مناره موجود مسجد سنی ها به قدمت 90 ساله در کنار بافت مسجد تازه احداث شده بصورت سالم و دست نخورده باقی مانده است .

مسجد سیدالشهدا که در ضلع شمالی خیابان انقلاب و متعلق به دوره قاجار است و مسجد سبزه میدان که قدمت آن به دوران صفوی می رسد از دیگر مساجد تاریخی ارومیه محسوب می شده .

امامزاده محمد و ابراهیم بکشلو

در 13 کیلومتری ارومیه در روستای امامزاده مدفن دو برادر از امام زادگان به نامهای ابراهیم و محمد که بنا به قولی چهار پشت آنها به حضرت زین العابدین «ع» میرسد قرار دارد و نیز به قول برخی از معمرین مقابری که در این روستا وجود دارد به یکی از اولاد حضرت موسی بن‌جعفر «ع» منسوب می باشند . رواق و گنبد و ایوان این امامزاده بدست مرحوم حبیب الله بیگلربیگی پایان یافته و بعدها نیز مرحوم حاجی غفار افشار به تکمیل بعضی از نواقصات آن همت گماشت و پاشاخان اردوبادی ( آزادی ) درب این امامزاده شریف را به هزینه شخصی خود تهیه نمود . قدمت این مقبره مربوط به دوره زندیه یا اوایل قاجاریه می رسد که به احتمال زیاد به جای مقبره قدیمی تری ساخته شده است . این مقبره دارای فرم مستطیل با یک گنبد مرکزی که مانند چهار طاقی های دوره ساسانی دارای چهار جزر قوسدار است می باشد و بوسیله گوشواره هایی اطاق مربع را به هشت ضلع تبدیل نموده اند که در محل تقسیم مربع به هشت ضلع دارای رسمی بندی های زیبای آجری می باشند . یک غلام گردشی در اطراف جزرهای مذکور با گنبدهای کوچک که دارای آجرکاری لوزی شکل هستند سالن را دور می زند . نمای داخلی مقبره از نظر تقسیم بندی و ترکیبات معماری چشم گیر و خوش تناسب می باشد و ازاره داخلی تا ارتفاع یک و نیم متری با کاشی های جدید آبی رنگ پوشش داده شده بطوریکه می گویند این کاشی ها به جای کاشی های هفت رنگ قدیمی نصب شده است . جبهه خارجی نیز در بخش شرقی دارای دو نیم ستون تزئینی مانند مسجد مناره ارومیه می باشد که فواصل بین آجرهای آن با خشت های سبز رنگ بصورت پیچ تزئین شده است .

خانه انصاری

این بنا متعلق به بابک جعفری بوده که بعداً به دختر ایشان و همسر سیف‌اله‌خان انصاری می‌رسد و به همین نام شهرت دارد . این خانه در قسمت مرکزی شهر و در امتداد خیابان مدنی «2» و میدان گل اوستی ( سرگل) در کوچه بن بست انصاری واقع شده است . با توجه به فرم بنا و کتیبه‌های موجود در کاشیهای تزئینی خانه بین سالهای 1330 و 1334 احداث شده است که قدمت آن مربوط به اواخر دوره قاجاریه می رسد .

ورودی بنا از جبهه شمالی به حیاطی چهارگوش است . در جبهه جنوبی و اندرونی خانه حیاط دیگری است که باغ انگور است که با دیوار خشتی و پایه های آجری محصور شده است . ساختمان در وسط حیاط و باغ و روبه شمال قرار دارد . ورودی های آن از جبهه شمال شرقی و شمال غربی با راه پله های دو طرفه سنگی و طاقهای هلالی آجری است که به طبقه همکف ، طبقه اول ، اتاق هایی در ضلع شرقی و غربی ، حیاط ، باغ و واحد مسکونی دیگری که در ضلع غربی این مجموعه است میتوان راه یافت . طبقه همکف بصورت زیرزمین تا ارتفاع 2 متری از سنگ های تراش دار و طبقه اول تا آخر ساخته شده است و بناهای دو ضلع شرقی و غربی بعداً به هسته اولیه الحاق شده اند . مصالح بکار رفته در این مجموعه از سنگ و آجر ، خشت و چینه ، سقف پوشش چوبی و اندود گچ و تخته پوش می باشد . پشت بامها با اندود کاه و گل عایق‌کاری نموده اند .

بازار ارومیه

مجموعه بازار ارومیه بخش عمده ای از بازار پیشین این شهر است . احداث خیابانهای عسگر آبادی ، امام (پهلوی سابق)، خیابان منتظری، خیابان مطهری، به ترتیب بخش‌هایی از آن را جدا کرده است .

بخش عمده فعلی، مجموعه‌ای است از راسته ها که در آن صنوف مختلف شکل گرفته است و عامل زمان و از بین رفتن نظام مدیریتی در بازار و راسته ها ، موجب تداخل صنوف در یکدیگر شده و در طول زمان یکپارچگی صنوف از بین رفته است .

مسجد جامع ارومیه در کنار بازار شکل گرفته است و راسته عطاران واقع در جنوب که امروزه میدان گندم نامیده می شود ارتباط دارد . ساختار کنونی بازار از دوره صفویه شکل گرفته است و در دوره افشار راسته‌های جدید به وجود آمده اند و در دوره قاجار راسته های متعدد دیگری در غرب بازار به راسته عطاران افزوده شده است .

بازار ارومیه دارای سرا و کاروانسراهای متعددی بوده است از جمله سرای حاج ابراهیم و کاروان سرایی واقع در شمال مسجد جامع محلی بارانداز فرش بوده و سرای شجاع الدوله که محل بارانداز سایر مصنوعات مورد نیاز سایر راسته های دیگر را تامین می کردند که امروزه این کاروانسراها با تغییراتی اندک به حیات اقتصادی خود در شهر ادامه می دهند .

راسته های مسگران ، حلبی سازان ، چاقوسازان ، زرگران ، فرش فروشان ، کفاشان ، بلور فروشان ، بذرفروشان و عطاران از راسته های سنتی و پر رونق بازار می باشند که این راسته با چهار سوقهایی با یکدیگر متصل و در ارتباط با سراهای بازار می باشند . در بین راسته ها حمام هایی قدیمی از جمله حمام آخوند ، حمام تجلی ، حمام قائم و قراجه امکان استحمام را برای بازاریان و مردم مهیا می ساخته و هنوز هم پذیرای مردم هستند .

مدرسه قدیمی هدایت

مدرسه قدیمی هدایت در بافت متراکم و مسکونی و در ضلع غربی خیابان امام کوچه مهر ، امیرنظمی سابق احداث شده است . با توجه به نوع مصالح و فرم معماری و تاریخ احداث آن بسال 1303 می باشد . قدمت آن به اواخر دوره قاجار می رسد . این بنا در واقع توسط شهریاران احداث شده است و در جنگ جهانی اول هم مدتی فرانسویها از بنای فوق استفاده نموده اند . ضمناً با توجه به اتصال دیوار جنوبی مسجد مناره به صحن مدرسه معلوم می‌شود که این مسجد بعد از مدرسه هدایت ساخته شده است .

مهمترین و با ارزش ترین بخش مدرسه را ساختمان ضلع جنوبی صحن تشکیل می دهد که رو به شمال و در میان حیاطهای بیرونی و اندرونی قرار گرفته است . حیاطهای مدرسه بفرم چهارگوش با دیوار کشی آجری و پایه های سنگی و آجری با طاقنماهایی از آجر لعابدار فیروزه ای آرایش یافته است . در دو ضلع جنوبی و غربی حیاط ساختمانهایی با زیرزمین وجود دارد که از سطح حیاط چند پله پایین تر است . مصالح بکار رفته در زیرزمین تا ارتفاع یک متر با سنگهای خاکستری تراش و در طبقه همکف از آجر استفاده شده است .

سر در ورودی ساختمان اصلی مدرسه با طاقهای هلالی شکل در دو جبهه با رعایت قرینه سازی به سالن اصلی متصل می شود . و نمای شمالی ساختمان با ایوان کم عمق با ستونها و قوسهای نیم برجسته مزین به آجرهای لعابدار فیروزه ای رنگ شده اند . پیشانی ایوان با کاشی های هفت رنگ تزئین شده که متاسفانه اکثر آنها از بین رفته است و اندکی از آنها با نقش گل و بته باقی مانده است . تالار اصلی مدرسه در دو جبهه نمای شمالی و جنوبی دارای ارسی های عظیمی است که با شیشه های رنگی تزئین شده است .

قبرستان آشوریان

قبرستان قدیمی چهار بخش متعلق به آشوری ها در کنار بلوار شهید رجایی و در محدوده شهر ارومیه واقع شده که از که از مرکز شهر حدود 2 کیلومتر فاصله دارد . محله فعلی چهاربخش که تا سال 1340 یک روستایی مسیحی نشین بوده در حال حاضر با توسعه و گسترش شهر در داخل محدوده قانونی قرار گرفته و به همین جهت از سال 1356 طبق دستور شهرداری دفن اموات در این قبرستان ممنوع گردیده است . قبرستان مذکور در مجاورت دو کلیسای قدیمی حضرت مریم چهار بخش و مارقوس یاقوس جهودلرداغی واقع است . این قبرستان بر روی تپه ای تاریخی قرار دارد و تپه ای که قبرستان بر روی آن قرار دارد احتمالاً مربوط به قرون 6 و 7 هجری قمری می باشد . قبرستان چهاربخش آشوری های ارومیه دارای صدها سنگ قبر بانقوش جالب توجه مانند تصاویر انسانها ، حیوانات و اشکال و گل و بوته با خطوط آشوری معروف به « استرانجیلی » ارمنی و فارسی و لاتینی می باشد . این سنگ قبرها با مهارت زیادی تراش خورده و صیقلی گردیده اند که در نوع خود بی نظیر می باشند . سنگ قبرها اکثراً از نوع آهکی می باشند و به ندرت سنگ های خارا بکار گرفته شده است . عوامل تزئین شده بر روی سنگ قبرهای این محوطه از انواع خطوط متنوع به زبانهای آشوری ، ارمنی ، فارسی و لاتینی هستند که اکثر آنها با مهارت خاصی نقر گردیده است . یک قسمت از سنگ قبرها دارای کتیبه و قسمت دیگری از آن با موضوعات متنوعی از قبیل تصائیر انسانها ، انواع ظروف ، اسلحه های سرد نظیر شمشیر و خنجر ، گل و بوته و صلیبهایی در اشکال متداول سنطوری . ارتودوکس و غربی و بیش از همه این تصاویر به ستاره هشت پر ( سمبل الهه ایشتار ) برمی خوریم که بطرز زیبایی نقر گردیده است .

دیگر قبرستان تاریخی شهر ارومیه قبرستان بزوه است که قدمت آن به پیش از تاریخ می رسد و به شماره 451 در فهرست آثار ملی ثبت گردیده است .

قبر حاتم بیگ

وزیر سردار معروف شاه عباس کبیر بود که در جنگ های « جم ، جم » با سکته قلبی بدرود حیات گفته است ، این قبر در باراندوز چای می باشد .

آرامگاه دیزج تکیه

این بنا در قسمت جنوب شرقی شهرستان ارومیه ( 15 کیلومتری این شهرستان ) در مسیر جاده ارومیه ـ اشنویه قرار دارد . قدمت بنای یاد شده با توجه به شواهد معماری به دوران قاجاریه می رسد . بنا یک بنای آجری با روکار سیمان است . در محوطه اطراف بنا قبرهای از قبور اهالی منطقه به چشم می خورد أین بنا یک گنبد اصلی دارد که عایق روی گنبد از فلز ساخته شده است و دارای در و پنجره های آهنی می باشد . فضای اصلی أی که مقبره در آن واقع است تقریباً حالت « صلیبی » دارد . پس از ورودی اصلی فضایی قرار دارد که تقریباً مانند هشتی بناهای قدیمی عمل می کند . در ضلع شمال شرقی بنا راه پله پشت بام و در ضلع شمال غربی بنا طاقچه‌ای وجود دارد که محل روشن کردن شمع است . در اضلاع جنوب شرقی و جنوب غربی بنا دو اتاق بصورت قرینه وجود دارند که به عنوان انبار استفاده می شوند . طاقها و طاق نماهای داخل بنا از نوع صباغی هستند که بصورت کادربندی ها و مقرنس هایی تزئین شده اند . در قسمت خارجی بنا تزئین خاصی وجود ندارد .

این آرامگاه به عنوان زیارتگاه مورد استفاده داشته است ، اما امروزه تنها به جهت قدمت بنا مورد توجه و بازدید قرار می گیرد .

آرامگاه مرحوم آیت الله عرب باغی

مرحوم آیت ا... عرب باغی از روحانیون به نام و یکی از نویسندگان بزرگ و از افتخارات شهر ارومیه می‌باشد . اهالی شهر ارومیه به وی ارادت خاصی داشته و آرامگاه وی از زیارتگاههای بنام شهر ارومیه می‌باشند . هر پنج شنبه ارادتمندان از دور و نزدیک برای ادای نذورات خود ، به این مکان متبرک مراجعه می‌کنند این زیارتگاه نسبتاً بزرگ بوده و اطراف آن به عنوان قبرستان استفاده می‌شده ، در کنار این آرامگاه ، مسجد و تاسیسات دیگری نیز ساخته شده است و این بنا دارای سردر بسیار زیبایی است که در چند سال اخیر ساخته شده است . در ابتدای درب ورودی آرامگاه ، فهرست کتب تالیف شده توسط مرحوم عرب باغی و وصیت نامه ایشان دیده می شود .

مقابر روستای تمتان

روستای تمتان که در 20 کیلومتری ارومیه ـ سرو واقع شده است در مجاروت آثار تاریخی با ارزش مانند غار تمتان ، استحکامات نظامی و مقابر دوره اورارتو و بقایای دیواره های یک قلعه اربابی قرار دارد ، مقابر کشف شده شامل سه مقبره معمور و دو مقبره مخروبه دوره صفوی است . از سه مقبره نسبتاً سالم یکی دارای سنگ قبریست که تاریخ آن 1110 هجری قمری و شخص مدفون در آن هم عصر حکومت شاه‌سلطان حسین صفوی است . مقبره‌های سه گانه و دو مقبره مخروبه تمتان در یک ردیف قرار گرفته اند و همگی از بیرون به صورت چهار ضلعی به نظر می آیند ، ولی از داخل بصورت پلان مدورند . مصالح بکار رفته از سنگ های تراش دار و سنگ های رودخانه ای و آجر است . مقبره وسطی از نظر نوع سنگ کاری دارای نظم و دقت خاصی است و تصور می شود که از نظر زمان با دو مقبره دیگر تفاوت دارد . این مقبره برخلاف دو مقبره طرفین آسیب کمتری دیده است . شیوه سنگ کاری یکی از مقابر مانند بخش تحتانی کلیسای سورپ سرگیس است و مشابهت فراوانی به فرم معماری دوره ایلخانی دارد . معماری مقابر غیر از سنگ کاری ، بسیار ساده و فاقد تزئین است .

از دیگر مقابر تاریخی ارومیه می توان مقبره خان دره سی ، مقبره ناناسی واقع در روستای ناناس مقبره تاری تپه و مقبره سنگی خانقاه را نام برد که همگی متعلق به هزاره اول قبل از میلاد هستند .

قلعه دم دم

این قلعه در سال 1018 هجری قمری برفراز کوهی به همین نام در 18 کیلومتری جنوب غربی ارومیه ساخته شده است . این قلعه به علت ارتفاع زیاد از سمت شمال و جنوب و اتصال آن به صخره سمت غربی که نزدیک به زمین است ، دارای حصاری محکم و دروازه ای در سمت جنوبی است . قلعه از پنج قسمت تشکیل می شود که عبارت است از : قسمت اصلی ، قسمت پایین ، قسمت سولوق قسمت بوزلوق و بیرون دروازه شرقی . در قسمت شرقی قلعه و منتهی الیه صخره ، برجی عظیم بنا شده که خود در حکم قلعه بوده است . آب مصرفی قلعه از حوضی تامین می گردید که با آب باران پر می شد . در قسمت شمالی قلعه چشمه ای است که آب کمی دارد . در کنار چشمه حوضی قرار گرفته که با گنبدی پوشانیده شده است و برای حفاظت از آن نیز برجی احداث شده که به قسمت اصلی متصل است و آن را سولوق ( جای آب ) می نامند . در قسمت جنوبی داخل قلعه گودالی احداث شده بود که زمستانها با یخ و برف پر می شد و زیر آن حوضی ساخته شده بود که در ایام کم آبی از آن استفاده می شد . برای محافظت این قسمت نیز قلعه مانند بنا شده بود که آن را بوزلوق ( جای یخ ) یا قارلیق ( جای برف ) می‌گفتند و راه آن نیز مانند سولوق مخفی بوده است .

قلعه اسماعیل‌آقا

قلعه اسماعیل آقا در زبان محلی « اسماعیل آقا قلعه سی » نامیده می شود که مربوط به قلعه نظامی یکی از خوانین محلی بوده است . این قلعه در 18 کیلومتری شمال غربی شهرستان ارومیه بفاصله نسبتاً کمی از جاده سرو در بالای رشته کوهی قرار رگفته است . بنای اسماعیل آقا قلعه سی مربوط به دو دوره متفاوت می باشد .

دوره اول آثاری است که مربوط به هزاره اول قبل از میلاد مسیح می باشد که شامل بقایای دیوارهای یک دژنظامی اورارتوئی و دخمه هایی تراشیده از صخره های مقاوم مربوط به همان زمان می باشد . ایوان ورودی و سر در با قاب بندی سنگی و طاقی که طاقنماهای محراب مانند در انتها دارد و شیوه اجرای دیوارهای دژ از ویژگیهای این اثر ارزشمند می‌باشد .

دوره دوم آثار و بقایای قلعه دفاعی دیگریست که دیوارهای آن و برجهای دیده بانی مربوطه پابرجا و کمتر آسیب دیده . این قلعه نظامی مربوط به یکی از خوانین محلی می باشد که در جریان اغتشاشات اواخر دوره قاجاریه احداث گردیده است . در ساخت برج و باروهای قلعه از خشت خام استفاده شده است .

قلعه بردوک

روستای بردوک ( Bardouk ) در ابتدای دره سلطانی در دامنه مشرف به رودخانه کم آبی که سرچشمه آن از کوه های ترکیه است قرار دارد . فاصله این محل تا مرز فعلی ایران و ترکیه حدود 15 کیلومتر است . قلعه و مجموعه آن با تامین کلیه شرایط دیده بانی بر دامنه مثلثی شکل که راس آن رو به شمال نهاده و یک سلسله زمین های شیبدار که بصورت پلکانی و صخره های بلند کوهستان قرار گرفته اند ، بنا گردیده است . کلیه استحکامات حصار پیرامون بنا و بناهای داخل حصار از سنگ های لاشه ای و قلوه سنگ های محلی با ظرافتی قابل تحسین شناخته شده اند . در مرتفع ترین نقطه ممکن قلعه ، یک برج دیده بانی در صعب العبورترین جا بر روی یک تیغه کم عرض با سنگ های لاشه ای و ملات ساروج بنا گردیده و از داخل و خارج با گچ نرم و صاف میان درزها و بندها بصورت لایه ضخیمی پر شده است . این بنا کاملاً سالم و درجهات مختلف دارای روزنه جهت دیده بانی و یک در ورودی از جبهه شرقی می باشد و تنها مختصر تخریبی در کنگره های آن دیده می شود .

قلعه کاظم داشی

استان آذربایجان غربی به لحاظ شرایط خاص جغرافیایی و مکان های باستانی و دیدنی در سطح کشور از مقام و منزلتی خاص برخوردار است و از اینرو جزو استان های سیاحتی محسوب می‌شود و همه ساله هزاران نفر از موزه‌ها و آثار و ابنیه تاریخی آن بازدید می نمایند که از آن جمله می توان به قلعه « کاظم خان » ارومیه اشاره کرد . قلعه کاظم داشی در حدود 65 کیلومتری ارومیه و 5/1 کیلومتری شرق روستای گورچین واقع شده است که در محل به « قالاباشی » معروفیت دارد .

مناظر طبیعی زیبا و بقایای معماری و حجاری های صخره ای و گذرگاههای صعب العبور و پرتگاههای مخوف ارزش و اهمیت سوق الجیشی به این اثر داده است که با توجه به بررسی ها و پژوهش های باستانشناسی که توسط سازمان میراث فرهنگی کشور به عمل آمده مهمترین آثار شناخته شده این محل مربوط به هزاره اول قبل از میلاد مسیح و دوره ایلخانیان می باشد که تحت محافظت و نگهداری سازمان میراث فرهنگی استان می باشد . بنا به نوشته مورخین اسلامی هلاکوخان مغول اموال قیمتی و خزائن نفیس خود را در این قلعه پنهان نموده بود . حتی معروف است که خود هلاکوخان نیز در این قلعه مدفون گردیده است . این قلعه در جنگ جهانی اول به مدت 9 سال پناهگاه « کاظم نامی » از اهالی قوشچی و یاران وی بوده است . در این قلعه بدستور کاظم خان ساختمان دو طبقه ای نیز بنا شده که زمانی مورد استفاده خود و خانواده اش بوده است . کاظم خان در این قلعه آهنگری ، ریخته گری و قایق سازی دایر کرده بود و در ضمن به ساختن توپ سرپر و باروت و فشنگ و غیره نیز می پرداخت .

بخشی قلعه

بخشی قلعه برفراز کوه مخروطی شکل ناقصی استوار است که در 2 کیلومتری سمت جنوب غربی و نزدیک ساحل دریاچه ارومیه ، مشرف به جلگه ای خرم و سبز واقع شده است . در قسمت شرقی کوه مذکور سنگی به طول 80/1 و عرض 1 متر قرار دارد که بر سطح خارجی آن خطوطی شبیه به خط عیلامی به چشم می خورد که تا امروز موفق به خواندن آن نشده اند . در سال 617 هجری قمری « اوزبک ابن پهلوان » جاده های اطراف کوه و قلعه را زیرسازی کرد . در نزدیکی قلعه ، نهری جریان دارد که پلی هم بر روی آن احداث شده است . اهالی محل این پل را اوزبک کورپوسو (پل اوزبک) می خوانند که هنوز هم سالم مانده و مورد استفاده محال نازلوچای می باشد . بر قسمت فوقانی کوه ، بعد از استیلای اعراب کلمه الله را نوشته اند . در کاوشی که از این قلعه صورت گرفته ، مقادیری ظروف سفالی و اثاث و آلات مفرغی و مسی کشف شده است . از بعضی قسمتهای تپه ( کوه ) صخره های بزرگی بدست آمده که گویا مردم آن عصر مردگان خود را در آن صخره ها ( به جای تابوت ) قرار می‌دادند و دفن می کردند .

قلعه تلاو (خزان هلاکو)

این قلعه در جزیره تلاو در داخل دریاچه ارومیه واقع شده است . و به نوشته مورخین قدیم هلاکوخان مفعول خزائن خود را در آن جا نهاده است .

پل چنقرالو

این پل در کیلومتر 20 جاده ارومیه به سلماس در محل روستای چنقرانلو از توابع شهرستان ارومیه و بر روی رودخانه نازلو ساخته شده است و قبل از احداث پل جدید بتونی رفت و آمد وسایل نقیله از روی این پل انجام می شده است . این پل در زمان قاجاریه توسط حاج عبدالله نامی از اهالی سلماس ساخته شده است . طول پل بطور تقریبی 54 متر و عرض آن 50/6 متر و ارتفاع آن 7 متر بوده است و در زمان ساخت اولیه دارای سه چشمه بوده که اکنون غیر از یک چشمه چیزی از آن بنای زیبا باقی نمانده است . این پل دو تا پایه داشته که با سنگ های سفید مکعبی شکل با ملات آهک ساخته شده بودند و در هر طرف پایه ها آب‌شکن‌های مثلثی شکل وجود داشته است که امروزه اثری از این زیبایی ها به چشم نمی خورد . اما می توان با اهتمام و توجه به اهمیت این پل از نظر معماری دوره قاجار آن را بازسازی و مرمت نمود .

یخچال قدیمی دوقوزپله

این یخچال در محله ای قدیمی بنام دوقوزپله ( نه پله ) در کنار نهر کوچکی در امتداد خیابان و دروازه قدیمی عسگر خان واقع شده است ، با توجه به فرم ساختمانی و پلان آن یخچال مربوط به دوره قاجار می باشد .

بنای یخچال قدیمی نه پله از آجر و سنگ می باشد . با توجه به عملکرد بنا مصالح آن از پی تا محل شروع پاکار قوسها از سنگهای تراش دار خاکستری و مصالح سقف پوششی آن که بصورت طاق توپر می باشد از آجر انتخاب گردیده و در محل شروع پاطاق ها و پاکار سقف بنا شکافهای مدوری( که احتمالاً محل نصب تیرهای چوبی بوده که از آن بعنوان داربست استفاده می کرده اند ) وجود دارد . در ضلع شمالی بنا نورگیر و روزنه هایی برای یخ اندازی تعبیه شده است . این یخچال از دو بخش هشتی ورودی و سالن اصلی ذخیره یخ شکل گرفته است بطوریکه از این مکان قدیمی بعنوان محل تهیه و انبار یخ مورد نیاز شهر در سابق استفاده می شده است . همچنین محوطه پیرامون آن نیز محل برگزاری مراسم چهارشنبه سوری بوده است . با توجه به عملکرد خاص بنا فاقد تزئینات خاص معماری است و تزئینات آن محدود به دقتی است که در چیدن سنگها و آجرها بکار رفته است .

کلیسای ماریو حنا

کلیسای ماریو حنا مربوط به مسیحیان آشوری می باشد که در حدود 50 کیلومتری شمال شهرستان ارومیه بر بالای کوهی در نزدیکی ده گولان واقع شده است که حدود 2 کیلومتر با آن فاصله دارد . در حال حاضر مردم روستا از دو کلیسای نوساز که یکی از آنها مربوط به دوره قاجاریه می باشد و در داخل ده واقع شده ، استفاده می کنند . لذا این کلیسای قدیمی بصورت متروکه درآمده است . ولی با این حال از آن بعنوان زیارتگاه از طرف آشوری ها استفاده می شود ، با توجه به سبک معماری و اسناد تاریخی ، کلیسای قدیم ماریو حنا بنائیست مربوط به قرن 5 میلادی که در بین کلیساهای آشوری از نظر قدمت حائز اهمیت می باشد و به همین جهت بصورت زیارتگاه مورد استفاده ساکنین مسیحی روستای مذکور می‌باشد . این کلیسا چون در بالای کوه قرار داشته با مصالح موجود در دسترس از سنگ های کوه بصورت سنگ لاشه و با ملات گچ ساخته شده است . این بنا بصورت اطاق کوچک مکعب مستطیل و با دیوارهای نسبتاً ضخیم و طاق گهواره ای سنگی با یک ورودی و محرابی کوچک ساخته شده است ، سادگی ، کوچکی ، استحکام و عدم آرایش از خصوصیات این کلیسا است که فقط جبهه داخلی آن دارای اندود ساده گچی می باشد . این بنا فاقد هر گونه تزئینات است و همچنین جبهه خارجی کلیسا نیز ساده می باشد .

کلیسای ماوانا

این کلیسا در 32 کیلومتری غرب شهرستان ارومیه در بخش ترگور در روستای ماوانا قرار دارد . دیوارهای جانبی کلیسا با سنگ های لاشه ، تراشدار و منظم ساخته شده است . از ازاره به بالا و طاق پوشش آن با آجرهای چهارگوش به طرز زیبایی ساخته شده است . دیوارهای جنوبی و شمالی با طاق نماهایی به عمق 30 سانتیمتر به داخل بنا حالت خاصی را بخشیده اند . محراب آن با دو پله از کف بنا جدا می شود و دارای نمای رومی می باشد. کتیبه‌ای به خط رومی در ضلع شمالی تاریخ بنای آن را به سال 1879 میلادی می‌رساند . این بنا دارای پلان منظمی است و بنای اصلی آن سنگ و دارای تزئینات قوسی داخلی است .

کلیسای سیر

نام اصلی این کلیسا مارسرگیز می‌باشد و در5 کیلومتری جنوب‌غربی شهر ارومیه نزدیک تفرجگاه بند قرار دارد . مارسرگیز از کلمه مار به معنی حضرت یا صاحب و سرگیز لغت یونانی سن جرج می باشد که در واقع محل دفن مارسرگیز است . این کلیسا که زیارتگاه مسیحیان می باشد با توجه به سبک معماری و مندرجات کتب مورخین آشوریها بنائیست مربوط به دوره ساسانی که در زمان خسروپرویز به مناسبت غلبه او به رومیان توسط زوجه اش شیرین ساخته شد .

این بنا یکی از آثار سنگی استان بوده و تمام دیوارها و سقف آن را با سنگهای نامنظم بصورت بسیار ماهرانه و در نهایت استحکام ساخته اند . بنا از دو قسمت تشکیل یافته است که شامل ورودی نسبتاً کوتاه و سالن اول نیایش و محراب و اطاقهای اطراف آن می باشد . و قسمت بعدی سالن دیگری است که بموازات سالن اول و اطاقهای کوچکی که به پشت محراب ارتباط دارند قرار گرفته است .

نمای داخلی هر دو سالن ساده بوده و با اندود گچ پوشانده شده و رنگ آمیزی گردیده است . پوشش سالنها بصورت طاق و گهواره ای و بفرم نیم بیضی و یادآور معماری دوره ساسانی می باشد. در قسمت پشت ساختمان کلیسا و متصل به آن فضای کوچکی قرار دارد که شامل یک اطاق و دخمه ای در زیر آن می باشد که به منزله چله خانه کلیسا محسوب می شود .

کلیسای جهودلر (مارقوس یاقوس)

کلیسای جهودلر داغی که نام اصلی آن « مارقوس یاقوس » می باشد در حومه شهر ارومیه بر دامنه کم ارتفاعی به نام جهودلر قرار دارد . در حال حاضر احداث واحدهای مسکونی بنای مذکور را در داخل این واحدها محصور کرده و بصورت بخش پرجمعیت در شهر ارومیه درآمده است . باتوجه به فرم کلیسا و ساده بودن پلان آن به نظر می رسد که این بنا متعلق به دوره ساسانی می باشد . ولی تاریخچه دقیق آن نیاز به ارائه مدارک دارد . این کلیسا دارای فرمی مکعب شکل و حجمی ساده دارد که فضای طاقدار و محراب و اطاقهای جانبی کلیسا هم با آجر ساخته شده که به نوعی به آلایش و فضای روحانی اثر ، تاثیر مثبت گذاشته است . دیوارهای جانبی کلیسا تا محل شروع پاکارها از سنگ و بقیه قسمت های آن از آجر ساخته شده است . قسمت داخلی تا محل شروع آجرکاری دارای پوشش ساده گچی و قسمت های سقف بدون اندود می باشد .

کلیسیای بالولان

ساختمان کلیسا مربوط به قرن هفتم میلادی بوده و یا از معماری خاص این دوره بصورت ماهرانه پیروی شده است کلیسا فاقد نماسازی می باشد و از جبهه داخلی ، سنگ ها کاملاً منظم و یکنواخت کار شده است . در داخل نیز کلیسا فاقد تزئینات بوده و فقط تا محل پاطاق ها گچ کاری گردیده است . در قسمت شمالی بنا قربانگاه قرار دارد که از کف کلیسا به اندازه یک پله بالاتر است ، این قسمت مورد دخل و تصرف قرار گرفته است ولی هنوز عملکرد خود را حفظ نموده است ، اتاق واقع در شمال شرقی اتاق تعمیدات است که یک ورودی فوق العاده کوتاه و تنگ دارد و اتاق واقع در شمال غربی قربانگاه اتاق خدمات است که ورودی نامتناسب و بسیار بزرگ دارد . ورودی این اتاق مورد دخل و تصرف قرار گرفته است ، زیرا بر اساس شواهد موجود و نسبت متداول در معماری آشوری ورودی اتاقهای تعمید و خدمات هر دو باید به یک شکل و اندازه باشد، در حالیکه در اینجا ناهماهنگی دیده می شود که موید دخل و تصرف در بناست.

کلیسای ننه مریم

کلیسای ننه مریم که کلیسای شرق آشور هم خوانده می شود یکی از بناهای آشوریان مسیحی ارومیه و مهمتر از همه قدیمیترین کلیسای آنها می باشد که در ضلع غربی خیابان خیام قرار گرفته است .

ساختمان این کلیسا متعلق به اوایل قرن اول مسیحیت می‌باشد که طبق روایات و اسناد تاریخی سه نفر از موبدان زرتشتی به محض اطلاع از تولد حضرت عیسی به بیت اللحم رفته و پس از بازگشت دین او را پذیرفته و این محل را تبدیل به کلیسا می نمایند . سنگ قبر موبد مذکور تا جنگ جهانی اول در کلیسا محفوظ بوده که متاسفانه از آن زمان به بعد به روسیه برده شد و در موزه کیف نگهداری می شود . به مناسبت متبرک بودن صحن این کلیسا در قرون گذشته دفن اموات در این محل انجام گرفته و تا چند سال پیش کاملاً از سنگ قبر پوشیده بود .

کلیسای ننه مریم دارای صحن نسبتاً بزرگی می باشد . حیاط کلیسا بوسیله دو ورودی به خیابان خیام و کوچه ضلع غربی ارتباط دارد . بخش قدیمی و اکثر ساختمانهای کلیسا در ضلع شمالی صحن قرار گرفته اند . کلیسای قدیمی در پشت واحدهای تقریباً نوساز قرار گرفته است . ورودی و سالن قدیمی کلیسا دارای دیوارهای نسبتاً عریضی است که از خشت خام تشکیل یافته اند . وبا فرمی بسیار جالب و طاقهای پوششی بیضی شکل فضای بسیار روحانی را بوجود آورده است . نوع معماری کلیسا با توجه به فرم طاقهای موجود به دوره ساسانی بر می گردد .

در سال 642 میلادی کلیسا توسط شاهزاده خانم چینی بنام بافری مرمت شده است و نمای بیرونی آن بارها دستخوش تغییر و بازسازی شده است . پشت‌بام کلیسا در حال حاضر با شیروانی پوشش گردیده است که این خود تناسبی با معماری اصلی ندارد .

همانگونه که اشاره شد این مکان قبل از اینکه تبدیل به کلیسا شود معبدی بوده متعلق به زرتشتیان که با تغییرات بعدی به این صورت درآمده است و در حال حاضر یکی از مهمترین کلیساهای آشوری می باشد که از آن به عنوان عبادتگاه استفاده می شود .

این کلیسا فاقد تزئینات ویژه و نقاشی و گچبری می باشد زیرا به علت اعتقادات خاص آشوریان که در تمام کلیساهای آنها اعمال می شود از هر نوع آرایش و تزئین در کلیساها خودداری می نمایند .

کلیسای مارقویا

کلیسای مارقویا در روستای بالولان در 60 کیلومتری غرب شهرستان ارومیه واقع شده و یکی از قدیمی ترین ابنیه های مذهبی کلیسای شرق آشوری است . این کلیسا منسوب به حضرت « قوما » یکی از دوازده حواریون مسیح است و در بین پیروان خود منزلت و احترام خاصی دارد . بنای کلیسا مربوط به قرن هفتم میلادی است و به طور بارزی سبک معماری این دوره را نشان می دهد . ساختمان آن دارای طرح مستطیل است و سقفش نیز مانند کلیسای مارسرگیز ارومیه ، دارای طاق پوشش گهواره ای می باشد و با سنگ لاشه کار شده است . مصالح بکار رفته در بنا از سنگ های لاشه و قلوه انتخاب شده است . ( به استثنای در ورودی ) ملات فواصل بلند سنگ ها در نمای خارجی اکثراً از بین رفته و اندود سفید کاری جبهه داخلی نیز فرسوده شده و مقدار زیادی از آن ریزش کرده است . در حال حاضر کف کلیسا حدوداً یک متر از زمین های اطراف پایین تر است . ضخامت دیوارها و دقت در کارهای معماری سبب شده است که این مکان قدیمی تاکنون در شرایط رضایت بخشی باقی بماند . شکل سردر ورودی و انتخاب سنگ های آن و دیواره های طرفین بخشی از کارهای جالب توجه کلیسا است . کلیسا بسیار ساده است و هیچگونه تزئینی ندارد و تولیت آن در اختیار مسیحیان آشوری است .

کلیسای پطرس پولیس (پطروس)

این کلیسای زیبا بفاصله 8 کیلومتری سمت شرقی شهرستان ارومیه و به فاصله حدوداً همین مقدار از دریاچه در سمت راست جاده آسفالته ارومیه به دریاچه روستای کوچکی به نام کلیسا کندی قرار گرفته است که در ضلع جنوبی آن بقایای کلیسای قدیمی ای وجود دارد که به اضلاع شرقی و شمالی آن متصل بوده و در اضلاع جنوبی و غربی آن باغات میوه و درختان مختلف واقع شده است . طبق مندرجات کتاب تاریخ کلیسای شرق آشور و منابع دیگر ، این کلیسا در قرن هشتم میلادی ، زمان بختیشوع حکیم ساخته شده است . بنابراین یکی از قدیمی ترین کلیساهای آشوری محسوب می گردد و به نام پطروس پولیس از حواریون عیسی مسیح (ع) نامیده می شود و مشهود است که در اطراف کلیسای مذکور بیمارستان و کتابخانه ای وجود داشته است که تحت نظارت بختیشوع حکیم اداره می شده که به مداوای بیماران پرداخته می شده است . این کلیسا دارای سالن مستطیل شکل و اطاقهایی با راه پله ای در جلوی ورودی می باشد ، سردر ورودی دارای طاقنمای نسبتاً کشیده می باشد ، مصالح بکار رفته در کلیسا از سنگ قلوه و لاشه انتخاب شده است . جبهه داخلی دارای اندود گچ بوده که با رنگ آبی آسمانی تزئین شده است . سردر ورودی کلیسا دارای رسمی بندی درشت گچی است . اتاق محراب نیز با چهار گوشواره جانبی تزئین شده است و یک قطار ساده گچی که حدود 8 سانتی متر پیش آمده در حد فاصل شروع پاکار سقف ساخته شده بوده است و به عنوان تزئین سالن اصلی محسوب می شده است که در حال حاضر هیچ اثری از این موارد دیده نمی شود .

کلیسای آده

این بنا در روستای آده از توابع شهرستان ارومیه قرار دارد . بر طبق کتیبه موجود در سردر ورودی آن متعلق به 101 سال قبل می باشد . بنا دارای پلان مستطیل شکل می باشد و ساختمان آن آجری است . سقف بنا چوبی و از نوع تخت می باشد . در داخل کلیسا پایه ستونهای کار شده سنگی و ستون های چوبی به تعداد چهار عدد وجود دارد . قطر ستونها 25 سانتیمتر و ابعاد پایه ستونهای سنگی 60 * 70 سانتیمتر می باشد . در ورودی کلیسا چوبی است و محراب و اتاق آن در جهت شرقی و ورودی در جهت غربی قرار دارد و در جهات جنوبی و شمالی ( هر کدام ) چهار پنجره قرار دارد . داخل بنا تزئین خاصی ندارد ، فقط پایه ستون های سنگی با کنده کاری تزئین شده اند و و قطعه چوبی ( قطعه بزرگتر در زیر و قطعه کوچکتر روی آن ) بر روی پایه ستونها کار گذاشته شده اند و سپس ستون چوبی بر روی آن قرار رگفته است . در نمای بیرونی با جابجایی در نوع آجر چینی و ایجاد فرورفتگی و برجستگی در دیوار این نما تزئین شده است . حیاط کلیسا در زمان ساخت با نرده‌هایی مشخص می‌شده است که در حال حاضر بجای آنها دیوار آجری کشیده شده است . بندکشی نمای آجری بنا نیز در حال حاضر سیمانی شده است که در زمان ساخت چنین نبوده است . از جمله تعمیرات انجام شده می توان به ایزوگام پشت بام بنا و سفید کاری داخل بنا ، مرمت و بازسازی سکوی مقابل اتاق محراب و پله های اتاق محراب با آجر و سنگ مرمر و همچنین نصب سیستم دزدگیر در بنا اشاره کرد .

کلیسای قره باغ

نام کلیسای قره باغ به دلیل اینکه در مجاورت روستای قره باغ قرار گرفته به همین نام خوانده می شود . این کلیسا در هفتاد کیلومتری شمال شرقی شهرستان ارومیه و به فاصله حدود 20 کیلومتر از جاده آسفالته ارومیه ـ تبریز در منطقه ای کوهستانی و در کنار دریاچه ارومیه قرار گرفته شده است . بنا در سمت غرب و متصل به روستا ساخته شده است . فعلاً بدلیل مهاجرت مسیحیان از این روستا ، کلیسا بصورت متروکه درآمده است .

مقایسه کلیسای قره باغ با کلیسای سورپ سرگیس خوی نشان می دهد که این کلیسا در دوره ایلخانیان یا صفویه ساخته شده است . این کلیسا از بیرون بصورت مکعب مستطیل و فاقد نما سازی می باشد . دیوارهای جانبی کلیسا با سنگهای لاشه و قلوه سنگ ساخته شده . ملات بکار رفته از گچ و خاک انتخاب شده است و سنگهای بکار رفته در دیوارهای جانبی از ابعاد و رج چینی دارای نظم خاصی است . از ارتفاع حدود 5/4 متری به بالا ، بعد از اتمام دیوارهای جانبی و انجام پوشش کلیسا دور تا دور کلیسا را در جبهه خارجی با نصب تخته سنگهای یکنواخت قرنیز سازی نموده و در بالای آن اقدام به احداث جان پناه کرده اند که با تعبیه شکافهایی جهت تیراندازی در جان پناه مذکور می توان گفت که از بام کلیسا در مواقع لزوم به عنوان سنگر دفاعی استفاده نموده اند . این کلیسا فاقد درب و پنجره بوده ولی از قرائن چنین پیداست که بنا قبلاً پوشش گچی همراه نقاشی داشته باشد .

کلیسای جمال‌آباد

کلیسای جمال آباد در واقع دو کلیسای قدیمی نزدیک بهم در روستایی بهمین نام قرار گرفته اند . این روستا بفاصله 50 کیلومتری از ارومیه قرار دارد . روستای جمال آباد با بناهای قدیمی از جمله دو کلیسا که بنام مارخنه نامیده است و مورد استفاده آشوریان ده جمال آباد می باشد . هر کدام از این دو کلیسا متعلق به یک نوع معماری و دوره های جداگانه می باشند . از نظر فرم و ویژگیهای خاص خود شباهت به معماری دوره ساسانی دارد و ترکیبات کلی معماری آن نظیر بخش قدیمی کلیسای ننه مریم ( داخل شهر ارومیه ) می باشد . یکی از اسقفهای آشوری بنام دکتر ضیاء دشتو به استناد نوشته‌ای عبری این کلیسای قدیمی گولان که مربوط به دوره ساسانی است می‌داند و کلیسای دیگر را بصورت نیمه مخروبه‌ای درآمده از نظر سبک ساختمان مرتبط به معماری قرن هفتم هجری قمری می داند .

صرف نظر از قسمت الحاقی ورودی کلیسای جمال آباد که اخیراً باآجر ساخته شده . بقیه قسمتهای آن با سنگ لاشه احداث شده است . طاقها و طاقنماها با فرم بیضی ، معماری دوره ساسانی را بیاد می آورد که بر اثر مرور زمان تخریب شده و سطح زمینهای مجاور کلیسا بالا آمده است بطوریکه کف کلیسا 35/1 متر پایین تر قرار گرفته است . در قسمت فوقانی جبهه خارجی کلیسا دوباره چینی دیوار و قرنیز سازی مجدد آن دیده می شود . حتی در گوشه جنوب غربی بنا مجسمه سنگی قوچی که معلوم نیست محل اصلی آن کجا بوده نصب گردیده است .

کلیسای سپورغان

این بنا در 20 کیلومتری ارومیه ـ غرب جاده سلماس ( شمال غرب ارومیه ) در داخل روستای سپورقان قرار دارد . قدمت بنا مربوط به قرن 18 میلادی می‌باشد . پلان بنا تقریباً مستطیل شکل می باشد ، بنا یک بنای آجری است که ورودی آن از قسمت زیر اتاقک ناقوس می باشد و در ورودی چوبی است و کتیبه‌ای نیز بر سردر آن مشاهده می شود . در سالن اصلی چهارستون آجری به ابعاد cm120 * cm120 و پایه ستون بتنی دیده می‌شود و دور ستون سفیدکاری شده است . اتاق محراب در قسمت شرق و ورودی در قسمت غرب بناست . سقف بنا چوبی است و در قسمت زیر آن سقف کاذب نصب شده است ، پشت بام بنا حالت شیروانی دارد . اتاق ناقوس سه طبقه است و در هر طبقه پنجره ای قوسی شکل قرار دارد . داخل بنا تزئین خاصی ندارد . در نمای بیرونی با تغییر دو نوع چیدن آجرها و ایجاد فرورفتگی و برجستگی در دیواره ، مخصوصاً در قسمت پشت اتاق محراب و طبقات اتاق ناقوس ، نمای خارجی بنا تزئین شده است . بنا در هنگام ساخت بعنوان یک مکان مذهبی ، مطرح بوده است و از آن بعنوان محل عبادت مسیحیان منطقه استفاده می شده است که در حال حاضر بصورت متروک در آمده است .

کلیسای حضرت مریم

کلیسای حضرت مریم جزو کلیساهای آشوریان ارومیه می باشد که در قسمت شمال غربی شهر ارومیه در محله ای بنام محله چهاربخش که قبلاً یکی از روستاهای حومه شهر بوده واقع گردیده است ، این کلیسا با توجه به فرم معماری و مدارک موجود از قدمت زیادی برخوردار است که به قرن هفتم میلادی یعنی اواخر دوره ساسانی تعلق دارد و از نظر ترکیبات کلی معماری تشابه زیادی با کلیسای ماریو حنای جمال آباد و ننه مریم ارومیه که ( هر دو متعلق بدوره ساسانی هستند ) دارد . کلیسا دارای طرح مربع مستطیل بوده ولی وجود یک اتاق در سمت راست ورودی و اتاق تعمید که در ضلع جنوبی است ، حالت یکنواختی کلیسا را از بین برده و حالت طاقها و گنبد با وجود ارتفاع کم بسیار حساب شده و آرام به نظر میرسد . سالن اصلی دارای سه گنبد کم خیز و قوسهای جناغی و جزرهای قطور می باشد که در انتهای سالن محراب کلیسا قرار گرفته که ورودی آن داخل طاق نماها قرار گرفته است . اطاقهای تعمید نیز در ضلع جنوبی محراب واقع گردیده است و کف فرش کلیسا که با تخته سنگهای صاف و نازک انجام شده است در انتهای سالن به چشم می خورد . نمای داخلی ساده و دارای پوشش گچ می باشد . ضمناً کلیسا در داخل محیطی نسبتاً بزرگ با دیوارهای چینه ای محصور شده است .

کلیسای گرد آباد ( ارامنه ) که قدمتش به دوران قاجاریه می رسد و همچنین کلیسای مارمیشو در منطقه ترگور ارومیه و متعلق به دوران ساسانی از کلیساهای دیگر تاریخی در شهرستان ارومیه می باشند .

تپه های کردلر

تپه باستانی کردلر در 25 کیلومتری شرق ارومیه و در مجاورت روستای کردلر قرار گرفته است ، فاصله تپه از جاده آسفالته ارومیه ـ دریا در حدود یک کیلومتر می باشد ، بقای آثار تاریخی تپه کردلر بر روی تپه نسبتاُ مرتفعی که در غرب روستا قرار گرفته واقع شده است و در اثر عملیات حفاری باستان شناسان مقداری از بقایای آثار معماری مدفون از زیر خاکهای آن بیرون آورده شده است . قدمت این بقایا مربوط به هزاره اول تا چهارم فبل از میلاد می باشد و چنانکه از آثار بدست آمده مشهود است این مجموعه محل استقرار و زندگی عده ای از مردمان جهان باستان بوده که بصورت ساده ( محل سکونت نه پادگان نظامی ) مورد استفاده و سکونت بوده است . چون به علت نوع مصالح بکار رفته در ساختمان مجموعه که بیشتر آن دیوار چینه ای و از خشت خام انتخاب گردیده است و طی گذشت زمان آسیب دیده و بصورت مخروبه درآمده است ، لذا اگر چنانچه واحدهایی از محل های سکونت تزئیناتی داشته بر ما معلوم نیست .

گوی تپه

این تپه در دهستان بکشلو بخش مرکزی شهرستان ارومیه در 6 کیلومتری جنوب شرقی ارومیه واقع شده است . در گوی تپه آثاری از اقوام ما قبل تاریخ آذربایجان و ... دیده می شود . کاوش علمی در این تپه از سال 1327 هجری شمسی به سرپرستی « بورتون برون » نماینده موسسه باستان شناسی انگلیسی در عراق آغاز شده است . این محقق به این باور است که تمام اشیاء بدست آمده در این تپه متعلق به سده هشتم پیش از میلاد است . یکی از اشیایی که در این تپه باستانی بدست آمده است یک صفحه مفرغی منقش به تصویر « گیلگمیش » پهلوان حماسی بابلی است . در این نقش گیلگمیش میان دایره ای دو گاو وحشی را گرفته و آنها را بلند کرده است . اثر دیگر مهری است استوانه ای که در عمق 8 متری پیدا شده و نقشه‌هایی از خدایان بابلی را در خود دارد و احتمالاً به حدود دو هزار قبل از میلاد متعلق است . این اثر تاریخی در حال در موزه هنرهای زیبای متروپولیتین نیویورک نگهداری می شود .

تپه کهریز پیرعلی رشکان

در حدود 30 کیلومتری شرق شهرستان ارومیه در حومه رشکان و به فاصله 300 متری جنوب کارخانه سیمان و به همان فاصله از آبادی « پیرعلی » تپه تاریخی و با ارزش پیرعلی ( کهریز ) واقع شده است . تپه به فرم مدور است و در وضعیت فعلی جبهه شمالی آن در ابعاد 40*20*25 متر خاکبرداری شده است. و در اثر تخریب و خاکبرداری بخشی از لایه های باستانی و با ارزش فرهنگی تاریخی از بین رفته است . با توجه به تکه سفالینه ها و تیغه های آبسیدینی قدمت آن به هفت هزار قبل از میلاد می رسد و می توان در مقایسه با تپه های قدیمی استان آن را در ردیف تپه های پیش از تاریخ تقسیم بندی نمود . ضمناً تپه مذکور جزر تپه های مهم مرکز میراث فرهنگی استان می باشد و هر گونه دخل و تصرف به آن طبق ضوابط و قوانین سازمان متبوع پیگرد قانونی دارد .

از دیگر تپه های باستانی و ما قبل تاریخ شهرستان ارومیه می توان به تپه های زیر اشاره نمود ، گوک تپه ، تپه بالو ، نخجوان ، دیزج تکیه ( دوران اسلامی ) ، شیطان آباد ( نیمه هزاره دوم قبل از میلاد ) ، تپه اسماعیل آقا ( هزاره اول قبل از میلاد ) ، تپه الیاس آباد ( هزاره سوم پیش از میلاد ) ، تپه ربط ( دوره برنز و آهن ـ اسلامی ) ، تپه ساعتلو ( ما قبل تاریخ ) ، تپه هنگروان ( ما قبل تاریخ ) ، تپه للهام ( دوران کالکولتیک ) ، تپه شیخ سرمست ( پیش از تاریخ اسلامی ) و ...

عمارت چهار برج

عمارت چهاربرج ارومیه ساختمان بزرگی است که به دستور رضا قلی خان بیگلربیگی ( فرزند موسی خان) بنا شده است . چهار برج ساختمان بزرگی بوده که چهارگوشه آن ، برج ساخته شده است دارای اتاق های مزین متعددی است تا قسمتهای اندرونی و بیرونی ، تالارهایی متعدد و حمام مخصوص بود که چند خانوار می توانستند در آنجا زندگی کنند . در این عمارت از کریم خان زند و فتحعلی شاه قاجار پذیرایی شده است .
تالارهای آن با نقاشی آبرنگ به وسیله نقاشی هنرمند ارومیه الله وردی خان تزئین شده است . علی محمد باب ( روحانی فرقه کذایی بهاییت ) نیز چند روزی در آن زندانی بود . روحانیون ارومیه برای مقابله با فرقه بهاییت این بنا را تخریب نموده اند و ساختمان فعلی مهدیه ارومیه در محل عمارت چهار برج بنا شده است .

کاروانسرای شرکت نفت

این کاروانسرا در داخل شهرستان ارومیه ، چهار راه ولیعصر بطرف جاده سلماس قرار دارد . قدمت آن حدوداً به اواخر قاجار و اوایل دوره پهلوی می رسد . دیوارهای جانبی این بنا از سنگ تشکیل شده است که از آزاره به بالا طاق پوششی آن از آجر بوده است . این بنا از اتاقهای جداگانه ای که با یک در ، از داخل بهم وصل هستند ، تشکیل شده است . این اتاقها دارای حوضهای زیبایی هستند و مصالح اصلی بنا سنگ و آجر می باشد ، نمای داخلی و خارجی این بنا از آجر ساخته شده است و سقف این کاروانسرا در قسمت هایی که اتاق های بزرگ دارند بصورت قوسی شکل است .
درهای این بنا دارای سقف هلالی است که پایه های آن سنگی می باشند . این بنا در حال حاضر بعنوان تعمیرگاه استفاده می شود که البته متناظر با هدف ساخت اولیه که به منظور کاروانسرا احداث شده بود نیست .

سه گنبد

این بنا یک مقبره منفرد اسلامی متعلق به دوره سلجوقی است که در خیابان جانبازان ( استاد برزگر ) واقع شده است . این بنا از دو بخش سردار ( محل دفن ) و شیون گاه تشکیل شده است و دارای دو ورودی مستقل می باشد ، گنبد مقبره کم خیز و به فرم عرقچین می باشد و ویژگی مهم آن وجود دو قاب تزئینی در جبهه شمالی بناست که حاوی مقرنس ، گره بندی و کتیبه های کوفی به نام بانی آن « امیر شیشقاط المنظری » و معمار آن « منصوربن موسی » است که بصورت بی نظیری از قطعات سنگ و گچ ساخته شده اند . شکل پلان آن از بیرون مدور و در درون چهارگوش می باشد و دو روزن در قسمت شرقی و غربی بنا تعبیه شده است . مهمترین ویژگی سه گنبد تزئینات زیبای سردر ورودی با نقوس هندی از مصالح سنگی و گچ می باشد . این بنای زیبا به شماره 242 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .

ساختمان شهرداری ارومیه

ساختمان شهرداری ارومیه هم اکنون در جبهه شرقی میدان نسبتاً بزرگ و قدیمی ای بنام میدان انقلاب جای گرفته است که در جبهه های جنوبی ، غربی و شرقی به ترتیب ساختمان های دادگستری ، ستاد لشگر و شهربانی جای گرفته است . این بنا در سال 1310 هجری شمسی توسط « ملا اوستا » که چیره دست ترین معمار زمان خود بوده بر اساس طرحی از آلمانی ها ساخته شده است . عقیده ای معتقدند که پلان کلی این ساختمان به شکل عقابی است که بالهای خود را پهن کرده است . (چون طرح این بنا توسط آلمانی های نازی تهیه شده در نتیجه آرم اصلی آلمان نازی که عقاب پرگشوده ای است . در طراحی این ساختمان احتمالاً مد نظر گرفته شده است و طراح مجبور به رعایت تقارن نسبت به محور عرضی شده است . ساختمان دو طبقه دارد که ارتباط طبقه اول با طبقه دوم توسط پله دو طرفه عریضی میسر شده و با انحنایی که در قسمت پایین به خود می گیرد از پله به عنوان عامل دکوراتیو استفاده شده است . همچنین بخاطر حفظ ریتم ساختمان فضاهای اصلی به شکل مربع مستطیل و فضاهای تردد و انتظار بصورت فضاهای سه وجهی وگاهی غیر منتظم که نسبت به سایر فضاها از الویت پایین تری برخوردار است ساخته شده است . در نمای جنوبی ( روبه میدان ) که در معرض دید عموم قرار گرفته با استفاده از برجستگی های عمودی که در طرفین ورودی قرار دارد عظمت این بنا را تشدید می کند و از یکنواختی بنا می کاهد . در همین نما ( جنوبی ) و در جلو سالن اجتماعات بالکنی مشاهده می کنیم که با دارا بودن دو ستون قطور ضمن محافظت ورودی از نزولات جوی ، تاکید بر ورودی می کند .

این ساختمان به دلیل قرار داشتن در مرکز شهر رویدادهای زیادی را شاهد بوده است که از مهمترین وقایع تاریخی که در اطراف این بنا رخ داده است بمباران پادگان توسط ارتش روسیه در حمله متفقین به ایران (30 شهریور 1320 هجری شمسی ) اشاره نمود که در اثر این واقعه قسمتی از نمای جنوبی آن تخریب شد بازسازی و مرمت این بنا توسط دو نفر یکی بنام اوستا مهبور و دیگری یک استادکار ارمنی انجام گرفته است . این بنای زیبا و قدیمی میراث فرهنگی کشور به شماره در فهرست آثار ملی قرار گرفته است .

ساختمان شهربانی و ستاد لشکر

در میدان انقلاب ارومیه به فاصله حدود دو تا سه سال بعد از احداث ساختمان شهرداری ، ساختمان شهربانی ( نظمیه سابق ) توسط ملا اوستا در ضلع شرقی میدان اجرا شد و به فاصله چند سال بعد ساختمان ستاد لشگر توسط اوستا « قلی حنیف زاده » در ضلع غربی میدان اجرا شد . مصالح عمده بکار رفته در این دو بنا آجر ، چوب و سنگ است و ملات بکار رفته در آنها شفته آهک و استراکچر سقف آنها چوبی و پوشش سقف شیروانی است .

آتشکده تمر

قریه تمر یا تماره دهی است از دهستان انزل ( بخش حومه ارومیه ) و در 18 کیلومتری سمت غربی جاده شوسه ارومیه به سلماس واقع شده است . به فاصله دو کیلومتری از این آبادی بقایای آثاری برفراز تپه ای دیده می شود که متعلق به عهد هخامنشی می باشد ( از 530 تا 550 پیش از میلاد ) این بقایا مربوط به آتشکده ای بوده است که در حال حاضر به صورت مخروبه ای بر بالای تپه ای به جا مانده است .

دخمه کانی اژدها (عین الروم)

در نخستین حد جغرافیایی شهرستان اشنویه و بر مرتفع ترین دره زیبا و با صفای شهیدان ( قاسملو ) در کنار جاده ارومیه ـ اشنویه به فاصله 55 کیلومتری ارومیه حفره ای هلالی شکل دیده می شود که بر دیواره های آن آثار و بقایایی از خطوط میخی کنده شده که به کانی اژدها یا « عین الروم » مشهور است . ارتفاع این حفره از کف اصلی 250 سانتیمتر و عرض آن 150 سانتی متر است و براحتی دو نفر در آن جای می گیرند . در دامنه غربی آن و بفاصله بسیار نزدیک چشمه های پرآب و گوارایی با آب نسبتاً مناسب از دل کوهستان بیرون آمده و موجب آبیاری بخشی از زمین های کشاورزی می گردد . بر روی این بلندی آثار چند دیوار و سفالهایی متعلق به هزاره اول قبل از میلاد مشهود است . در مقابل این سنگ مرتفع بر روی کوهی سنگی بلندی تپه مانندی سربرآورده است که آن را « کالُد » « Calod » می نامند که سفالهای جمع آوری شده از دوره اسلام است .

دخمه سنگی قاره دامه

دخمه سنگی قاره دامه ( خانه پیرزن ) در ارتفاعات غربی روستای بند که تا شهر ارومیه حدود 5 کیلومتر فاصله دارد در کوه معروف قاره دامه که ادامه « قله سرگرد » می باشد ، قرار گرفته است . دسترسی به کوه قاره دامه و دخمه سنگی به دو طریق میسر است : اولاً از طریق روستای بند و با پای پیاده و پس از طی مسافتی حدود یک ساعت ، دوماً از طریق روستای طرزلو واقع در منتهی الیه جنوب شهر ارومیه تا روستای میرآباد با وسیله نقلیه که طریقه دوم راحت ترین و سهل الوصول ترین راه ممکن برای دسترسی به محل مورد نظر است . دخمه سنگی قاره دامه در قسمت انتهایی ضلع جنوب غربی صخره سنگی واقع شده که راه ورود به داخل دخمه بجز از بالای کوه مقدور نمی باشد . دخمه سنگی قاره دامه اصطلاح ترکی است و در زبان کردی « تاتاپیری » نام دارد که به معنی همان خانه پیرزن است . از نظر قدمت تاریخی دخمه سنگی در مقایسه با سایر دخمه ها به احتمال زیاد مربوطه به دوران اورارتو در هزاره قبل از میلاد می باشد . با توجه به اینکه صخره سنگی مذکور یکی از مناطق زیست انسان در پیش از تاریخ می باشد جا دارد که در فهرست آثار تاریخی قرار گرفته و به دلیل نزدیک بودن به شهر ارومیه در آینده به عنوان یکی از نقاط تاریخی و توریستی شهر می تواند نقش موثری داشته باشد .

دخمه های صخره‌ای سدوک

سدوک در 30 کیلومتری جنوب ارومیه نزدیک روستای خرم آباد مشرف به دره نازلو کنار جاده فرعی روستای جعفریان بر بالای تپه ای واقع شده است . برای رسیدن به این دخمه می بایست کوه را دور زد و از بالای کوه بدان دسترسی پیدا کرد . دخمه در یک پس رفتگی مستطیل شکل طبیعی کوه که به گودالی شبیه است ایجاد شده و در واقع دو مقبره در این گودال یکی پس از دیگری بر روی هم قرار گرفته اند که از نظر فرم و ابعاد ورودی می توان حدس زد که زمان ساختشان متفاوت است . مقبره پایین از دو فضا تشکیل شده است که فضای اولی به عنوان فضای واسطه بین خارج و اتاق جسد عمل می کند ، در ورودی هر دو فضا طوری است که برای ورود به آن باید دولاّ شد . سقف و دیوارهای آنها ناصاف بوده و حالت گنبدی شکل در سقف بوجود آورده است . کف آنها با خاک پرشده و کف اصلی را پوشانده است . به همین دلیل ارتفاع واقعی آنها مشخص نیست . مقبره بالایی با یک ورودی تقریباً باریک و کوتاه از فضای بیرون جدا شده است . این دخمه یک فضا دارد که سقفی مدور و کفی مسطح دارد . در دیواره سمت راست ورودی آن ، طاقچه بسیار کم عمق با قوس هلالی مشاهده می شود که ظاهراً نیمه تمام مانده است .

ورودی این دخمه دارای ارتفاعی است که می توان با کمی خم شدن از آن عبور کرد و همچنین ورودی طوری است که درب سنگی را بتوان در آن قرار داد . در این دخمه ها هیچ گونه حجاری روی دیوارها دیده نمی شود و تنها در گوشه گودال مستطیل شکل ( فضای جلوی دخمه ) آثار تسطیح کوه برای ایجاد دژ ( احتمالاً ) وجود دارد .

گرمابه آخوند

حمام آخوند در شهرستان ارومیه در داخل بازار قدیمی در راسته حاج میرزا حسین آقا قرار گرفته است که متعلق به دوره قاجاریه است . بنا پلان منظم ندارد . کف حمام در حدود 80/2 متر از کف بازار پایین تر است . این بنا دو گنبد مرکزی دارد که یکی از گنبدها برای گرمخانه دیگری برای رختکن طراحی شده است . پی های بنا از سنگ لاشه و ملات بینشان ماسه و آهک است . قوس های بکار رفته در نمای داخلی بنا از نوع شاخ بزی است . حمام آخوند همان کاربری زمان ساختش یعنی استفاده بعنوان « گرمابه » را دارد و محل خزینه آب سرد قدیم امروز به محل دوش تبدیل شده است . حمام تزئین خاصی ندارد . آجرهای بکار رفته در بنا آجرهایی به ابعاد 20*20 سانتی متر و ملات بین آنها گچ دست کوب می باشد. با توجه به اینکه این حمام در سال 1366 هـ . ش بر اثر حمله هواپیماهای عراقی تخریب شده بود تعمیراتی در آن صورت گرفته است که البته بر اساس معماری قدیمی اصلاح شده است و در حال حاضر بعنوان گرمابه عمومی مورد استفاده قرار میگیرد .

حمام قراچه

حمام قراچه در بین بافت قدیمی بازار ارومیه ما بین راسته کوزه فروشان و خیابان عسگرآبادی قرار گرفته است ، بطوریکه ذکر شد این حمام که ورودی ‌آن در راسته کوزه فروشان قرار دارد در ضلع غربی مجموعه بازار واقع شده است . طبق مندرجات کتب تاریخی این حمام در زمان حکومت نادرشاه محمود وجود داشته است و از نظر فرم طاق و کتیبه و تکنیک ساخت بیانگر معماری اوایل زندیه یا صفویه می باشد ، ورودی حمام از بازار کوزه فروشان منشعب می شود . این حمام مانند سایر حمامهای قدیمی پایین تر از کف کوچه ساخته شده است . با توجه به اینکه هم اکنون مورد استفاده می باشد حمام نسبتاً سالم بوده و در صورت نیاز با تعمیرات موضعی از قسمت های آسیب دیده آن می توان رفع خطر نمود . به هر صورت با توجه به پلان حمام براحتی می توان به خصوصیات این گرمابه آشنا شد . حمام فاقد تزئینات و آرایش بوده و تمام بدنه داخلی آن با اندود گچ و آهک و کاشی های جدید پوشانیده شده است و هیچ نوع تزئینات قدیمی در ظاهر ندارد ، مگر اینکه در لایه برداری به تشابه هایی از آرایش های اولیه حمام برخورد شود . نادر شاه افشار در همین حمام بود که در هنگام استحمام شبانه با شنیدن صداهای محافظان نسبت به محمد کریم خان بیگلر بیگی بدگمان شد و دستور داد که در همان رختکن حمام او را احضار کردند و از دو چشمش نابینا کردند .

حمام خان

این حمام بوسیله سردار بانی مسجد سردار نزدیک مسجد ساخته شده بود که بعد از کودتای رضاشاه و خیابان کشی شهر تخریب گردیده است و به جای آن پاساژی بنا گردیده که امروزه به نام پاساژ « ورهرام » معروف است . 

حمام های علی شهید ، قوشالار ، قائم ، علی مصطفی و حاجی فتح ا... از دیگر حمام های تاریخی ارومیه هستند که همگی آنها در داخل بازار قدیمی ارومیه بنا گردیده اند و قدمتشان به دوران قاجاریه می رسد ، اما هیچ کدام از آنها در فهرست آثار تاریخی ثبت نشده اند .

کتیبه سنگی کله شین

ستون کله شین در وسط گردنه کوهی که اشنویه را از رواندوز جدا می سازد نصب شده بود کله شین در زبان کردی به معنی « کبود » است . این ستون دارای دو صفحه است که بر روی هر صفحه آن خطوطی به دو زبان آسوری و کلدانی نقر شده است . مفاد یک صفحه آن شامل دعا و نیایش برای رب النوع شهر و متن صفحه دیگر آن شرح عملیات جنگی است . این ستون سنگی در مرز ایران و عراق و در یکی از معابر کوهستانی بجای میله مرزی نصب شده بود که هم اکنون در موزه ارومیه واقع در خیابان شهید دکتر بهشتی ( دانشکده ) نگهداری می شود و در معرض دید عموم قرار دارد . بلندی ستون فوق یک متر و یازده سانتی متر و عرضش هفتاد سانتی متر و ضخامت آن سی و سه سانتی متر می باشد . باستان شناسان معتقدند که این ستون در سال 814 قبل از میلاد بدست اشیونی پادشاه اورارتو در این محل ( محل سابقش ) نصب شده بوده است .

در این شهرستان، علاوه بر موارد فوق تپه‌های تاریخی ذیل نیز قابل اشاره می‌باشد: 

تپه للهام، تپه ساعتلو (ساعتلویگلر)، تپه انگنه، تپه بزوه‌ ، تپه ربط، تپه هنگروان، تپه سه گرد، تپه سبزعلی، تپه توپوزآباد، تپه بخشی قلعه، تپه بیات (تپه مجلل)، تپه بالانج (لیلی تپه)، تپه سمباتان، تپه نرگی، تپه خان بابا، تپه ثمرتو، تپه قلاع، تپه ژاژآباد، تپه خلیل‌آباد، بغاتپه، تپه گنج چین، تپه خانقاه سرخ، تپه قزقلعه، تپه علی‌خان، شربت تپه، ساری تپه، تپه حیدرلو، تپه شهرستانک، کول تپه، تپه ریحان‌آباد، تپه براشان، تپه میرشکارلو، تپه گویجه‌لو، تپه چندرلو، تپه اوصالو، تپه علی بیگلو، تپه زیویه، تپه محمودآباد، تپه موانا، تپه هلاکو، تپه نادر،